Primo Levi ishte një nga zërat më të rëndësishëm të shekullit XX, një burrë i cili mbijetoi ferrin nazist dhe e ktheu atë në dëshmi universale për njerëzimin.

Ai lindi në Torino më 1919, në një familje hebreje të integruar në shoqërinë italiane, dhe që në fëmijëri tregoi një prirje të natyrshme për shkencat e natyrës dhe për letërsinë. Ishte një djalë i qetë, i përpiktë, i përulur, por me një inteligjencë të mprehtë dhe me një ndjeshmëri që në të ardhmen do të shndërrohej në kolonën vertebrore të shkrimeve të tij. Studimet e tij për kimikë e formësuan si një mendje analitike, të ndërtuar mbi logjikë, por njëkohësisht i dhanë atij një mënyrë krejt të veçantë për të parë botën. Në laborator ai gjeti qetësi, por jashtë tij Europa po nxehej nga fryma antisemite që vinte nga Gjermania. Kur Italia miratoi ligjet racore, Levi u përball me diskriminime të drejtpërdrejta dhe iu mohua normaliteti i jetës së përditshme.

Ai nuk e imagjinonte se kjo do ta çonte drejt një prej përvojave më të errëta që mund të përjetojë qenia njerëzore. Në vitin 1943, pas rënies së regjimit fashist, Primo Levi iu bashkua një grupi partizanësh në male. Por fati nuk ishte në anën e tij. U arrestua nga trupat gjermane dhe u dërgua fillimisht në një kamp tranzit, e më pas në Auschwitz, kampin famëkeq të shfarosjes. Aty ai humbi emrin, identitetin dhe u reduktua në një numër: 174517. Jeta në kamp ishte një betejë e përditshme mes njeriut dhe çnjerëzores, mes urisë dhe vdekjes, mes dëshirës për të jetuar dhe realitetit që i shtypte çdo ditë.

Për Primo Levin, mbijetesa nuk ishte vetëm çështje fatit. Ajo kërkonte një strategji mendore, një vullnet të hekurt, një aftësi për t’i dhënë kuptim absurditetit. Ai e përdori profesionin e tij si kimist si mjet shpëtimi: puna në laborator i siguronte një farë mbrojtjeje dhe e largonte nga punët më të rënda që vrisnin njerëzit njëri pas tjetrit. Në librin “A është njeriu”, Levi tregon se si edhe në kushte ekstreme, njeriu kërkon kuptim, moral dhe një grimë dinjiteti. Kur lufta mbaroi, Levi u kthye në Itali pas një rruge të gjatë e të lodhshme, mes vendeve të rrënuara dhe shpirtrave të humbur. Atdheu nuk ishte më i njëjti. Ai vetë nuk ishte më i njëjti. E megjithatë, vendosi të flasë. Shkrimi u bë mënyra e tij për të jetuar dy herë: një herë si viktimë, një herë si dëshmitar. “A është njeriu” nuk ishte vetëm rrëfim.

Ishte një akt etik, një thirrje për botën që mos të harronte kurrë çfarë mund të bëjë njeriu kur humb humanizmin. Në vitet që pasuan, Primo Levi vazhdoi të punonte si kimist, por njëkohësisht shkroi libra, ese, poezi dhe tregime të shkurtra. Ai nuk ishte shkrimtar i zakonshëm; ishte përzierje unike mes shkencëtarit dhe humanistit. Në shkrimet e tij kishte qartësi, thjeshtësi, por edhe një thellësi të madhe filozofike. Ai analizonte mendjen njerëzore, mekanizmin e së keqes, rolin e kujtesës dhe peshën e fajit. Levi nuk u kufizua vetëm në Holokaustin. Ai shkroi edhe romane me elemente fantastiko-shkencore, tregime për botën industriale, reflektime mbi etikën dhe përgjegjësinë profesionale. Megjithatë, hija e Auschwitz-it e ndiqte kudo. Ai e ndiqte jo si mallkim, por si detyrë morale ndaj atyre që nuk u kthyen. Në intervista ai shpesh thoshte se ndjente peshën e dëshmitarëve të heshtur në supe. Jeta personale e Primo Levi-t ishte modeste, larg zhurmës, me rutina të thjeshta dhe me një përkushtim të madh ndaj familjes.

U martua me Lucia Morpurgo, me të cilën jetoi një jetë të qetë dhe të ndërtuar mbi respekt. Por brenda tij kishte plagë që nuk mbylleshin plotësisht. Përvoja e kampit mbeti një dhimbje e heshtur, e cila herë pas here rikthehej fuqishëm. Në vitet e fundit, ai u përball me depresion, ndoshta si kombinim i lodhjeve fizike, dhimbjeve të brendshme dhe dëshpërimit që shihte në botën moderne. Vdekja e tij në 1987, e konsideruar gjerësisht si vetëvrasje, tronditi Italinë dhe gjithë botën letrare. Shumë e panë si tragjedi të dytë të një njeriu që i kishte mbijetuar një makthi, por nuk i shpëtoi kujtimeve të tij. Megjithatë, trashëgimia e tij mbetet e pavdekshme. Primo Levi është një nga shkrimtarët që ndryshuan mënyrën se si njerëzimi e sheh Holokaustin. Ai e ktheu dhimbjen në mësim, traumën në letërsi dhe përvojën personale në vetëdije kolektive.

Libri i tij “A është njeriu” vazhdon të lexohet në shkolla, universitete dhe biblioteka në të gjithë botën. Ai la pas një mesazh të thjeshtë, por të fortë: kujtesa është mburoja më e mirë kundër përsëritjes së së keqes. Levi na mëson se njeriu mund të bjerë shumë poshtë, por njëkohësisht mund të ngrihet lart përmes së vërtetës, etikës dhe solidaritetit. Vepra e tij është monument i humanizmit, një dritë që nuk shuhet edhe kur historia bëhet e errët. Në fund, Primo Levi mbetet simbol i dinjitetit të njeriut që nuk u thye, i mendjes që nuk u dorëzua dhe i shpirtit që kërkoi të tregojë të vërtetën, pavarësisht dhimbjes. Ai mbetet një nga shkrimtarët më të domosdoshëm të kohëve moderne, një udhërrëfyes moral dhe një kujtesë e gjallë e asaj që nuk duhet të harrohet kurrë.

/Gazeta Panorama