Morea, gadishulli i lashtë i Peloponezit, nuk është thjesht një toponim gjeografik në hartat e Greqisë së jugut. Ajo është një kujtim i gjallë në ndërgjegjen e kombit shqiptar, një copë e humbur e Arbërisë që vazhdon të jetojë në rrëfimet, në këngët dhe në gjakun e bijve të saj të shpërndarë nëpër botë.

Në shekujt e mesjetës, kodrat dhe brigjet e Moresë qenë të mbushura me fshatra arbërore. Arbërit e ardhur nga viset e veriut të Shqipërisë dhe të Epirit ndërtuan aty shtëpitë, kishat dhe kullat e tyre, duke mbjellë gjuhën, zakonet dhe mënyrën e tyre të jetesës. Ata ishin bujq e luftëtarë, njerëz të qëndrueshëm, që nën çdo pushtim ruanin thelbin e identitetit të tyre.

Por stuhitë e historisë nuk e kursyen këtë truall. Nën Bizantin, nën Venecianët, nën Perandorinë Osmane e më pas nën shtetin e ri grek, shqiptarët e Moresë u përballën me valë të pandërprera asimilimi dhe shpërnguljesh. U detyruan të mohonin gjuhën, të fshehnin emrat e tyre, të heshtnin për rrënjët që i lidhnin me Ilirinë e lashtë. Megjithatë, kujtesa e tyre nuk u shua, ajo mbeti e gjallë, e shndërruar në këngë e legjendë.

Kënga e pavdekshme “O e bukura More” është klithma e shpirtit të atdheut të humbur. Ajo nuk është vetëm një vajtim dashurie, por një elegji për një vend që flet me heshtje. Në çdo varg të saj, dëgjon gjëmimin e maleve ku dikur ushtonin këngët arbërore, dhe ndien mallin e atyre që u detyruan të largoheshin, duke marrë me vete një copëz diell e gjaku shqiptar.

Nga brigjet e Lakonisë e deri në gjirin e Argolidës, emrat e vjetër shqiptarë ende mbijetojnë në toponime e kujtime, si gjurmë të një pranisë që historia zyrtare u përpoq ta fshinte. Nga ajo tokë të lashtë, bijtë e saj morën rrugën drejt Italisë, Sicilisë dhe tokave të tjera arbëreshe, ku rilindën si ruajtës të një trashëgimie që askush s’mundi ta shfaroste.

Sot, Morea qëndron si një kujtesë e heshtur e një të drejte të mohuar nga padrejtësitë historike. Ajo na kujton se kufijtë e kombit nuk janë vetëm gjeografikë, por edhe shpirtërorë e kulturorë. Na kujton se Shqipëria dikur përfshinte shumë më tepër se trojet e sotme, përfshinte edhe këngët, besën, ndershmërinë dhe krenarinë që u rrënjosën në çdo tokë ku shkelën bijtë e saj.

Morea nuk është më një atdhe i humbur, por një kujtesë që frymon, frymon në këngët arbëreshe, në gjakun e atyre që mbajnë mbiemra të lashtë, në mallin që s’ka shterur kurrë për rrënjët.

Ajo është dëshmia e një kombi që mund të pushtohet, por jo të harrojë.

Sepse kujtesa është forma më e lartë e lirisë, dhe Morea, për shqiptarët, mbetet një kujtesë e pavdekshme e Arbërisë që jeton ende.