Qëndrimi i Austro-Hungarisë ndaj situatës së re që është krijuar në Lindjen e Afërt nga veprimi i shteteve ballkanike është aq i paqartë saqë është evidente se rirregullimi i ndarjes territoriale të Gadishullit Ballkanik nuk mund të realizohet pa ndonjë ndërhyrje të jashtme. Arsyeja për këtë është përkujdesja e Monarkisë së Dyfishtë për interesat që ajo ka pasur gjithmonë në vendet që shtrihen midis kufirit të saj jugor dhe detit Egje dhe kufizohen me anën lindore të Adriatikut. Austro-Hungaria e ka konsideruar ndonjëherë atë pjesë të Gadishullit Ballkanik në perëndim të Serbisë dhe Bullgarisë dhe në veri të Greqisë si pak a shumë brenda sferës së saj të influencës ndërkohë që turku mbeti në Evropë dhe i nënshtrohej pushtimit të saj kur mund të vinte dita që ai të merrte largimin e tij.

Aq fort ishte kjo ide e rrënjosur në Ball Platz në Vjenë, saqë pas Kongresit të Berlinit, qeveria austro-hungareze i propozoi qeverisë britanike që Anglia të merrte përsipër organizimin e administratës civile të asaj që sot quhet Maqedoni, ndërsa Austria do ta pushtonte atë me trupat e saj. Ky propozim u refuzua menjëherë nga Qeveria Britanike dhe ngjarjet u lanë të ndiqnin rrjedhën e tyre, për të arritur në kohën e plotë në kushtet që shohim tani. Nisur nga ky fakt, qëndrimi i tanishëm ekuivok është i natyrshëm dhe ka një arsye shtesë në ekzistencën e Shqipërisë, e cila ka pak afinitete me fqinjët e saj lindorë.

Shqyrtimi i kësaj faze të fundit të çështjes ballkanike çon në shumë mundësi. Duke supozuar të jenë të vërteta raportet se Austro-Hungaria favorizon krijimin e një shteti autonom shqiptar midis Malit të Zi dhe Greqisë, rregullimi i kufijve të saj lindorë do të kishte më shumë gjasa të krijonte telashe serioze me Serbinë, e cila ka pushtuar pjesë të mëdha të territorit shqiptar, dhe ndoshta edhe me Bullgarinë. Që Rusia tashmë është e interesuar për çështjet shqiptare, dëshmohet nga burime të papritura, duke përfshirë zëdhënësit e të krishterëve shqiptarë në Kishën Ortodokse Lindore këtu në Shtetet e Bashkuara. Bëhet fjalë për një letër drejtuar dekanit të Kishës Ruse në Nju Jork nga priftërinjtë e të krishterëve ortodoksë shqiptarë të Bostonit. Një karakteristikë e dukshme është armiqësia e fortë e shqiptarëve ndaj grekëve.

Për asamblenë kishtare të Kishës Ruse në Amerikën e Veriut.

Etër dhe vëllezër të nderuar në Krishtin :

Në një letër që patëm nderin të merrnim nga i nderuari At Aleksandër Hotovitzky, Dekan i Katedrales Ruse të Nju Jorkut, na pyetën për disa informacione mbi qëndrimin e shqiptarëve të krishterë të Amerikës në luftën ballkanike. Ndonëse letra e shumë të nderuarit Dekan është pak a shumë e një karakteri privat, dhe megjithëse ai deklaron se me pyetjet e tij miqësore nuk ka për qëllim të ndërhyjë në asnjë mënyrë në pikëpamjet tona, ne e ndiejmë si detyrë, për të shmangur çdo interpretim të gabuar të qëndrimit tonë, të marrim të gjithë çështjen dhe të shpjegojmë hapur natyrën dhe shkaqet e politikës sonë. Nëse arrijmë t’i bëjmë të qarta arsyet tona, ndihemi të sigurt se Etërit më të nderuar të Sinodit të Shenjtë dhe nëpërmjet tyre Nëna jonë e Shenjtë Kisha Ortodokse dhe Kombi fisnik rus do të kuptojnë këndvështrimin tonë dhe do të respektojnë ndjenjat tona.

Burimi : The American Review of Reviews, 1 dhjetor 1912, faqe n°737 – 739

Shqiptarët e krishterë janë bashkuar me gjithë zemër me turqit dhe mbrojnë atdheun e tyre kundër pushtuesve të huaj. Shpjegimi i kësaj thënie është i lehtë për t’u dhënë dhe i lehtë për t’u kuptuar.

Mjafton të hapësh një hartë të Gadishullit Ballkanik për të parë se territori shqiptar është fushëbeteja e ushtrive greke, malazeze dhe serbe. Është e qartë për çdo studiues të politikës ballkanike se, nëse turqit humbasin, Shqipëria do të ndahet midis shteteve ndërluftuese ballkanike dhe do të marrë fund përgjithmonë. Ndër shqiptarët e të gjitha besimeve dhe partive politike mbizotëron ideja se kjo luftë nuk është gjë tjetër veçse një përpjekje për të dërrmuar kombin shqiptar përpara se ai të jetë në gjendje të kundërshtojë agresionet kundër të drejtave të tij. Ky besim forcohet nga fakti se shtetet ballkanike i kanë shpallur luftë Turqisë pikërisht kur qeveria osmane, duke dashur t’i jepte fund një rebelimi të gjatë dhe të përgjakshëm, kishte njohur zyrtarisht kombësinë shqiptare dhe na dha të drejtën dhe lirinë për të rihapur shkollat kombëtare, të cilat ish-kabineti qeveritar i kishte mbyllur brutalisht. Me agresionin e tyre të beftë kundër Turqisë, aleatët ballkanikë ia kanë dalë të pengojnë shqiptarët të gëzojnë të drejta natyrore që nuk cenonin të drejtat e askujt tjetër dhe nuk mund t’i bënin askujt dëm. Marrëveshja midis qeverisë osmane dhe shqiptarëve shënoi fundin e një epoke të gjatë vuajtjesh morale dhe padrejtësish të jashtëzakonshme. Këto janë arsyet kombëtare të qëndrimit tonë. Ka edhe arsye të tjera të një karakteri tjetër.

Një arsye që i bën shqiptarët të hedhin fatin e tyre me turqit në këto rrethana, është ky fakt : së pari, se shtetet aleate ballkanike i kanë bërë në të kaluarën popullit shqiptar më shumë dëm se Turqia; dhe së dyti, se shqiptarët janë të bindur se do të merrnin një trajtim më të pamëshirshëm nga pushtuesit e krishterë se sa kanë marrë ndonjëherë nga duart e turqve. Ju i njihni mirë, nëpërmjet raporteve tona në të kaluarën, krimet e padëgjuara të prelatëve grekë në Shqipërinë e Jugut : A duhet të kujtojmë anatemimet solemne të marrë nga peshkopët grekë kundër gjuhës sonë kombëtare, shkishërimet e tyre masive të patriotëve shqiptarë ortodoksë, refuzimet e sakramenteve për arsye politike, ushtria e tyre e informatorëve që denoncuan para autoriteteve dhe rrënuan qindra familje nën sundimin e Sulltan Abdul Hamidit, bandat e tyre të kriminelëve që vranë me nxitjen e tyre laikë dhe klerikë, faji i vetëm i të cilëve ishte dashuria e sinqertë dhe e natyrshme për vendin e tyre ? Për të gjitha këto krime të peshkopëve grekë, ne thërrasim për të dëshmuar vetë bullgarët që kanë vuajtur nga duart e tyre po aq sa ne.

Një shembull se çfarë duhet të presin shqiptarët në rast të një fitoreje të krishterë jep veprimi i Serbisë pas traktatit të Berlinit, kur Serbisë i ishte dhënë një pjesë e territorit shqiptar. Ai shtet i krishterë e kreu punën e qytetërimit të territorit të aneksuar duke dëbuar 100.000 shqiptarë, duke konfiskuar pronat e tyre pa dhënë asnjë dëmshpërblim dhe duke shkaktuar mijëra të vdekur nga uria dhe të ftohti. Sfidojmë çdo patriot serb që njeh historinë e vendit të tij të mohojë këtë padrejtësi të rëndë dhe barbare.

Për malazezët, duket se ne e shpërblejmë me mosmirënjohje mikpritjen e bërë prej tyre ndaj refugjatëve gjatë kryengritjes së malësorëve shqiptarë, dy vjet më parë. E vërteta, megjithatë, është se mbreti i Malit të Zi është paguar nga xhonturqit dhjetë herë mbi çmimin e misrit të mjerë që u dha refugjatëve të mjerë dhe, sapo mori paratë, i detyroi kryengritësit shqiptarë të pranonin kushtet e xhonturqve dhe kështu të kthehen në shtëpitë e tyre pa asnjë garanci për sigurinë e tyre. Si dëshmi se shtëpia mbretërore e Malit të Zi nuk ka lidhje tjetër veç asaj të parasë dhe se pohimi i mësipërm nuk është shpifje, kërkojmë leje t’i kujtojmë mendjes së rusëve se, gjatë luftës ruso-japoneze, qeveria ruse, për shkak të vështirësive financiare, refuzoi subvencionimin vjetor për Mbretin e Malit të Zi dhe se një përgjigje, sa e pabesueshme aq edhe e urryer, erdhi nga Cetinje në formën e një dollie, të propozuar nga princi i kurorës Danilo për shëndetin e Admiralit Togo, dhe të ushtrisë dhe marinës trime japoneze…

Dhe, nëse do të ishin kaq mosmirënjohës ndaj Rusisë, e cila sakrifikoi miliona jetë dhe miliarda rubla për emancipimin e tyre, nuk mund të prisnim të ishin të drejtë ndaj shqiptarëve. Ata na akuzojnë në momentin e tanishëm se po mbajmë anën e turqve në luftën kundër të krishterëve. Për këtë deklaratë të ndyrë kemi një përgjigje të gatshme, të nxjerrë nga politika e tyre në të kaluarën. Këto shtete të krishtera, për të shuar kombësinë shqiptare, nuk u tërhoqën nga përkrahja me gjithë zemër Sulltanit të Kuq të rrëzuar dhe duke qenë, nën mbulesën e neutralitetit dashamirës, bashkëpunëtorë të ekspeditave të përgjakshme të xhonturqve kundër Shqipërisë. Për të mbrojtur atdheun tonë nga pushtuesit e huaj, ne besojmë se është detyra jonë t’i qëndrojmë besnikë një Sulltani, jeta e të cilit është e pastër dhe të mbështesim një qeveri që e ka trajtuar kombin shqiptar në mënyrë të drejtë dhe të barabartë.

Ne duam, megjithatë, të bëjmë të qartë se ne nuk i kundërshtojmë shtetet aleate të Ballkanit për shkak të urrejtjes ndaj racave që i përbëjnë, por për shkak të politikës së tyre të padrejtë dhe pretendimeve të tyre arrogante për të qytetëruar gadishullin ilir. Ne i vlerësojmë virtytet e tyre, por shprehim keqardhje për faktin që ata po harxhojnë energjitë e tyre në një luftë të padrejtë, e krijuar vetëm për të kënaqur ambiciet e udhëheqësve të tyre dhe të “politikanëve” të tyre të vegjël të kafeneve. Detyra që ata vendosin para vetes është, sipas mendimit të të gjithë vëzhguesve të paanshëm, përtej fuqisë së tyre të përhershme dhe aftësisë morale. Është një fakt i njohur se qytetërimi i të krishterëve të shteteve ballkanike është shumë më inferior se ai i turqve. Kjo është po aq e vërtetë sa në rastin e kryqtarëve fanatikë të mesjetës në krahasim me arabët myslimanë, të cilët zotëronin një qytetërim shumë të zhvilluar. Bullgarët, grekët dhe serbët kryen në Maqedoni kundër njëri-tjetrit tmerre të një natyre të papërshkrueshme, për të cilat do të kërkohej kot në historinë turke. Ata do t’i përsërisin ato dhe do t’i hidhen në fyt njëri-tjetrit për plaçkën, nëse do të kenë sukses në luftën e tyre aktuale. Europa do të duhet vetëm të presë dhe të shohë. Por ne shpresojmë që kjo të mos ndodhë kurrë dhe që ushtria osmane t’i zmbrapsë këta pushtues ambiciozë dhe t’i qetësojë njëherë e përgjithmonë.

Këto janë me pak fjalë arsyet që i bëjnë shqiptarët të ndihen më të sigurt nën gjysmëhënën e turqve sesa nën kryqin jo të krishterë të shteteve aleate ballkanike. Shqiptarët mendojnë se kjo nuk është një luftë e krishterimit kundër muhamedanizmit, por një përpjekje e thjeshtë e grekëve dhe e sllavëve të rremë ballkanike për të zgjatur vijat e tyre kufitare kryesisht në kurriz të Shqipërisë. Turqit thjesht po bëjnë betejat tona. Populli ynë e kupton kaq mirë këtë, saqë kur i thirrëm për të shprehur mendimin e tyre në disa takime në Lindje dhe në Perëndim, ata miratuan njëzëri rezolutën për të harruar të gjitha ankesat e tyre kundër turqve dhe për t’i qëndruar pranë qeverisë osmane. Dhe jo vetëm kaq, por ata thërrisnin lutje për fitoren e ushtrive osmane. Si pasojë, ne u lutëm për suksesin e tyre, në Boston, Southbridge, Mass; Biddeford, Me.; Jamestown, N. Y.; dhe Akron, Ohio. Ne e pamë popullin tonë të qante kur iu lut Zotit për të kurorëzuar me fitore ushtritë e Sulltanit. Po këta burra do të na kishin vrarë me gurë dhe vetë patriotët shqiptarë myslimanë do të ishin të parët që do të kishin hedhur gurë nëse ne do të kishim bërë një përpjekje të tillë disa muaj më parë.

Ne bëmë të pamundurën, të nderuar Etër, që t’ju shpjegojmë qëndrimin e popullit shqiptar në këto rrethana dhe mendojmë se është sa logjik aq edhe paradoksal. E ndiejmë detyrën tonë të bëjmë maksimumin për të mbrojtur vendin tonë nga pushtuesit e huaj, në luftën e tij për jetë a vdekje. Ne jemi të sigurt se, si rusët bujarë, do të vlerësoni ndjenjat tona patriotike, edhe nëse pikëpamja juaj ndryshon nga e jona, dhe se simpatitë e kombit tuaj për shtetet aleate ballkanike nuk do t’ju pengojnë të bëni drejtësi për çështjen tonë. E sulmuar nga të gjitha anët nga të krishterët hipokritë dhe të pabesë, Shqipëria nuk mund të gjejë strehë më të mirë se flamuri i gjysmëhënës. Nëse Shqipëria do të dalë fitimtare nga kjo luftë, kombi ynë do t’i jetë thellësisht mirënjohës Sinodit të Shenjtë të Rusisë për njohjen në SHBA të një Kishe kombëtare shqiptare, që nesër mund të bëhet Kisha e Shqipërisë. Nëse humbasim dhe i mbijetojmë fatkeqësisë sonë kombëtare, do t’ju lutemi me përulësi që të na lini të kalojmë pjesën tjetër të jetës sonë të mjerueshme në një manastir rus të largët në Siberi.

Duke iu lutur Zotit për përfundimin e shpejtë të një lufte që ne e dëshpërojmë si të krishterë dhe priftërinj, ne mbetemi, shërbëtorët tuaj të respektueshëm dhe të bindur,

Priftërinjtë shqiptarë në Amerikë.

(Nënshkruar)

Fan  S. Noli

Naum V. Cere

Letra më sipër sugjeron shumë reflektime, një prej tyre është se Austria mund të mendojë se është në avantazhin e saj që të sjellë brenda kufijve të perandorisë së saj të përbërë një popullsi me fe të përziera, myslimane, katolike dhe ortodokse lindore, por racialisht një njësi dhe josllave. Duket sikur çështja shqiptare ka të ngjarë të marrë një tipar të rëndësishëm të ripërshtatjes që, çfarëdo kthese që mund të marrë, do të ndjekë ngjarjet e dy muajve të fundit.